Wały

Wały, wieś szkatułowa z 1708 roku, w zabudowie zwartej o kształcie ulicówki. Nazwa wsi od wałów ziemnych, które o długości ok. 4 km ciągną się między Wałami a Zimną Wodą. Są to wczesnośredniowieczne obronne umocnienia od strony prusko – mazowieckiej, które łączą od południowego wschodu tereny bagienne i dorzecza rzeki Orzyc w kierunku północnozachodnim do jezior: Czarnego, Trzcinowego, Dłużek i Omulew. Obejście tych wałów ze względu na bagna i jeziora było trudne. Przebieg tych wałów obronnych świadczy o obronie terenów znajdujących się po stronie Prusów, co potwierdzają kronikarze Gall Anonim i Kadłubek. W Wałach zabito ostatniego niedźwiedzia w1802 r. Jest w Wałach zabytkowy ewangelicki cmentarz z ok. 1870 r. Są też na nim mogiły z kwaterami rodowymi. Podczas wycofywania się armii carskiej Samsonowa, na jego polecenie zakopano kasę armijną: złoto i ruble. W 50 rocznicę bitwy pod Tannenbergiem w 1964 roku latem, często urzędujący w jedn. wojskowej Omulew, radzieccy generałowie przywieźli z ZSRR lejtnanta, który był bezpośrednio odpowiedzialny, jako oficer sztabu gen. Samsonowa za ukrycie armijnej kasy. Byli w Wałach i w Zimnej Wodzie ten 80-letni człowiek twierdził, że kasę armijną w metalowych skrzyniach zakopano pod wzgórzem, którego nie rozpoznał. Życzę powodzenia poszukiwaczom skarbów!